“O tópico da memoria vivida, case convertido en mito, explica Galicia, rural e ocupada na agricultura, só como espazo de atraso económico e inmutabilidade social.” (...)“A conciencia de atraso e miseria, alén dunha memoria vivida, foi construída nos anos sesenta sobre dous piares: o esquecemento do pasado anterior a 1936 e a realidade dun agro empobrecido, identificado coas fontes do atraso”. Lourenzo Fernández Prieto en Emigración e Educación (1909-1936), IEM, 2011.
Un conxunto de recentes estudos que analizan os aspectos social, económico, cultural e político de Galicia no contexto da educación, entre os anos 1900 e 1936, poñen en tela de xuízo a crenza de que o país estivo afastada do proceso modernizador que abranguía daquela a meirande parte do mundo. “A Historia expropiouna a Dictadura”, afirma Lourenzo Fernández Prieto, catedrático de Historia Contemporánea da Universidade de Santiago de Compostela, nun dos artigos contidos no libro Actas do Congreso Emigración e Educación (1900-1936) I Centenario das Escolas da Unión Hispano-Americana Valle Miñor (1909-2009), editado polo Instituto de Estudos Miñoranos.
O autor sinala unha serie de interpretacións xurdidas nos anos 60 do século pasado, coas que instalouse a imaxe dunha Galicia vencellada historicamente ao atraso e estancamento social:
-”Demograficamente: Galicia converteuse nos anos 60 no país dos inmigrantes pobres que seguían saíndo despois de 100 anos de emigración continua.”
-”Economicamente: no país do atraso agrario.”
-”Culturalmente: no dos ignorantes que seguían falando maioritariamente galego.”
-”Antropoloxicamente: volvemos ser país de meigas e morriña.”
-”Politicamente: no territorio “nacional” dos que fixeron a guerra de Franco.”
Nembargante, unha nova mirada do proceso de emigración galega e a súa pegada no período histórico da Restauración, ata o golpe de estado de 1936, co auxilio de fontes estatísticas dese período, revelan unha Galicia florecente, onde as novas tecnoloxías achegadas alén do mar, irrompen na vida económica, cultural e cotiá. O que permite que Galicia medre no eido produtivo e demográfico moi por riba co respecto á media española nese período. Pero non só iso, o pulo democratizador das novas sociedades americanas, onde viven miles de galegos que non perderon o seu vínculo coa terra nai, permite o xurdimento o dinamización de novas e vellas fórmulas de participación social: ensino laico, sociedades agrarias, sindicatos, ideoloxías, e múltiples espazos de participación cidadá.
Neste libro, onde Xosé Malheiro Gutiérrez (Universidade da Coruña), é o encargado de coordinar máis de vinte pescudas de recente data, o artigo de apertura de Fernández Prieto alerta sobre “O descoñecemento do pasado anterior á guerra”, mais salienta que “Ao longo das últimas décadas a investigación histórica teno remediado”. A afirmación atinxe ás diversas achegas recentes, que por exemplo informan que para este período no eido rural o crecemento na produción agrícola e gandeira medra ao dobre que o resto de España, incluídas zonas como Cataluña e Navarra, só similar daquela ao caso das Baleares.
A chave deste proceso estaría nas migracións, as que para o historiador Ramón Villares Paz, lonxe de ser un efecto desbastador, xera nestas datas un ida e volta permanente de persoas e información. Máquinas de mallar, millos híbridos, patacas, a raza rubia vacúa, o agrarismo, comezan a convivir co “arado romano” e o poder da Igrexa. Expándense as cidades galegas, as que a carón da industrialización e dos miles de retornados, tamén reciben as achegas das grandes urbes americanas e europeas. “Estas son as cidades que coñecen e logo tentan construír en Galicia tanto nos edificios como nas formas sociais ou tecnolóxicas; por mais que os materiais e os canteiros sexan de aquí, os planos tráenos no baúl nos barcos que volven”, sinala Fernández Prieto.
Esta Galicia “agochada” da pre-guerra, tamén amosa un novo papel desenvolvido pola morriña. Un sentimento que embargaba aos “de alá”, pero creado polos “que quedaron na terra” para que os que marcharan non “esquezan a casa que os botou fóra e lles pagou a viaxe”.
Os máis de vinte artigos recollidos na obra, non só amosan novas ferramentas para reinterpretar a historia senón que tamén achegan claves para valorar de outro xeito a realidade presente.
