Antes de abandonar a cidade, mesmo antes de almorzar, volvín visitar a obra de Tuñón e Mansilla, que para iso, e non por outra cousa, nos achegaramos esta vez a Cáceres. Despois, xa no coche, puxemos rumbo a Monfragüe. O día estaba claro, o ceo moi azul, e a temperatura estival; entrementres, rodabamos apraciblemente. Soaba Blind Willie McTell no reprodutor de CD cando, tras un tempo perseguindo coa vista a súa silueta, entrabamos nunha das poboacións máis belas que se poidan visitar, aínda que a todo hai quen gañe: Trujillo. Non tiñamos intención de facer parada aí, pero o seu grato recordo funcionou como un imán. Tras cruzarnos co gran Rollo xurisdicional deixamos o coche e, camiñando, penetramos ata o conmovedor corazón da cidade: a Plaza Mayor. E visitámola como quen saúda un amigo co que se atopa casualmente na parada do metro, isto é, rápido e con intensidade.
Esta vila monumental, con título de cidade concedido por Juan II de Castela en mil catrocentos trinta, berce entre outros de Francisco de Orellana e Francisco Pizarro, presenta dúas partes ben diferenciadas: arriba, a cidade medieval fortificada, coñecida como barrio viejo de la villa, que remata no alcázar árabe e os seus alxibes; abaixo, arredor da Plaza Mayor, a cidade renacentista. Na propia praza, presidíndoa, aséntase o rotundo volume da igrexa de San Martín, do século XVI, con nave única e bóveda de cruzaría. Tamén nela podemos atopar, mesturado con pazos e beleza, un lugar peculiar e moi recomendable para dar saída aos praceres do gusto: o mesón-restaurante Casa Troya. Non é o único, pero é distinto a todos.
Trujillo debe pasearse tranquilamente na súa totalidade; é prescrición. Facéndoo, un poderá reparar nas distintas variantes de dúas das súas peculiaridades arquitectónicas: os ventanais en esquina dos seus pazos e as chemineas que os coroan. Nisto último entronca con Santiago de Compostela, non tanto en canto a formas, moi distintas entre ambas as dúas poboacións, senón en relación á escala e ao simbolismo que estas pezas comparten diseminadas polos tellados.
Cando regresabamos ao coche acompañábanos impertinentemente unha curiosidade insatisfeita: ¿por que tantos nenos no interior da igrexa de San Martín? Nese momento, pagariamos por unha aclaración; non fixo falta. Vin como, de fronte, se achegaba unha muller que pasaba folgadamente dos sesenta anos, moi ben vestida e, claramente, maquillada en exceso; tiña aspecto de estremeña antiga, burguesa quizais vida a menos e pode que algo beata. Abordeina. Contounos que estaban en festas en honra á Virgen de la Victoria, patroa da cidade; dixo que deberiamos estar presentes mañá ao atardecer, na Plaza Mayor, se queriamos gozar do seu punto máis álxido. Segundo parece, a esa hora, ante a igrexa de San Martín, celébrase con gran devoción o Canto da Salve á imaxe recén baixada da súa capela no castelo. Ao día seguinte, tras pasar a noite na igrexa, será levada a ombros de novo á capela, onde quedará instalada ata o próximo ano. Rematou aclarando que en todo caso a festa máis importante que celebran é o Chíviri, co que culmina a Semana Santa.
De camiño ao Parque Natural, distando este xa pouco, recordaba o consello da animosa señora, aínda que sabía que non o iamos seguir. Tamén lembraba o peculiar que é a paisaxe nos arredores de Trujillo, con esas leiras cercadas por valados de cachotería de granito, case en réxime de minifundio. Unha paisaxe dona dunha cor entre gris e parda escura, e posuidora dunha limpa e brillante luz natural. Un territorio parcelado sobre o que aparecen, como sementados, multitude de pequenos cascotes graníticos entre os que crecen as aciñeiras. E unhas aciñeiras que parecen recén saídas dunha perruquería de señoras anos sesenta, con todas as copas escrupulosamente redondeadas e absolutamente igualadas, en horizontal, por abaixo como consecuencia da altura máxima que alcanzan cabras e ovellas no seu pastoreo. Unha paisaxe distinta á de Monfragüe, máis abrupta e frondosa.
Ante a paraxe coñecida como Salto del Gitano, moi preto de onde o Arroyo de la Vid entrega as súas augas ao Tajo, detivémonos a contemplar o lento e maxestoso planear dos voitres leonados que habitan ese lugar e entretivémonos un tempo pasmados ante os aristocráticos movementos das carroñeiras. Aos seus pés, as augas ían moi baixas; hai seca. Apenas algo máis alá, en pleno Parque Natural, volvemos cruzar o Tajo, pero agora en sentido contrario a como o fixeramos hai uns días en Lisboa. Máis tarde, a pouco de coroar o porto de montaña, desentumecemos por terceira vez as pernas, esta vez en Villareal de San Carlos, o poboado, deficientemente rehabilitado, mandado construír por Carlos III co fin de poñer control aos moitos maleantes que no seu tempo se movían pola zona.
Seguiamos escoitando a Dylan mentres baixabamos entre sobreiras, aciñeiras e outras especies arbóreas, en dirección a Plasencia. Ao chegar circunvalámola e a imaxe que obtemos decepcióname: o eterno problema, aquí mal resolto, dos arrabaldes e zonas periurbanas das cidades históricas. Cruzamos o río Jerte polo Puente Nuevo, baixamos ata o casco vello, abandonamos o coche e entramos no recinto amurallado pola porta de Trujillo. Conseguimos un plano da cidade e, despois de visitar a praza de abastos, un índice gastronómico de certo interese en calquera cidade, decidimos irnos de viños. Buscamos a Plaza Mayor - aquí tócanse Clérigos, Mercaderes e Caballeros, os tres grandes barrios do recinto amurallado - e non tardamos en dar con ela. Presentaba bo ambiente e ante os soportais aparecían numerosas terrazas ben abastecidas de mesas coas súas correspondentes cadeiras. Chamounos a atención unha taberna que ofrecía viño de Pitarra; por ela empezamos. Segundo nos explicou o camareiro, chámase así a un tipo de viño estremeño, caseiro, fermentado en tanllas de barro, que alcanza pouca cor e non moita graduación. Nada fóra do común, polo menos o que nos tocou en proba. A tapa compensaba: xamón ibérico. Ao seu remate cambiamos de lugar e de viño; decidímonos por un de Tierra de Barros, ao sur de Badajoz - Almendralejo é a capital vitivinícola desta rexión e sede da denominación de orixe dos mellores viños de Extremadura -. Os últimos tragos, xa de Rioja, sempre tinto, acompañados de queixo anello, tomámolos no Café Español, casa fundada en mil novecentos vinte.
A Plaza Mayor, de notables dimensións, presenta un aspecto xeral ben coherente, aínda sendo certo que para poder ler con claridade estes salóns urbanos e gozalos integramente é condición necesaria que estean desprovistos, no seu interior, de vexetación e construcións, algo que aquí non se cumpre escrupulosamente. Esta aceptable harmonía quixo subliñala, supoño, un desorientado arquitecto e non se lle ocorreu outra cousa ao home que, na segunda metade do século XX, incorporar unha dobre arcada granítica, construída nun mentireiro estilo renacentista, para completar a semiderruída fachada, renacentista orixinal, do Concello. Cousas de arquitectos aos que lles queima comportárense como tales. O sol caía vertical a esa hora; facía calor, ou cando menos a min parecíamo. Quizais fose o viño. En todo caso, estou convencido de que non era frío o que sentía; calei o sombreiro ata as orellas e puxémonos en movemento.
Pateamos a cidade e visitamos unha a unha as pezas que máis nos interesaban. Lembro de xeito particular o momento en que, na Catedral Vieja, de transición ao gótico, me atopei cunha pequena obra, en canto a dimensións, resolta, non obstante, con enxeño e fermosura polo mestre Gil de Cisclar: era a Capilla de San Pablo, do século XIV, antiga sala capitular da catedral á que se accede dende o claustro. Admirable. Tomei algúns apuntamentos.
Cando entendemos finalizada a visita á cidade, e xa predispostos a abandonala, abastecémonos convenientemente de aceite de oliva virxe extra da zona - La Chinata - nunha ben fornecida, e moi ordenada, tenda da rúa Zapatería. Despois, co maleteiro do coche repleto, collemos a estrada que nos levaría a Pasarón de la Vera.
Pasarón é unha vila de rúas empinadas que conducen, aba arriba, á súa igrexa e despois aínda a sobrepasan. Está poboada de habitantes vellos que estenden ao sol, sobre sacos, os froitos que producen as súas abundantes figueiras, os cales, mentres secan, intúo, han de perfumar toda a poboación dunha fragrancia profundamente doce, dato este que non confirmarei porque a natureza decidiu privarme de certos praceres cando optou por non me dotar de olfacto. Percorrendo os arredores de Pasarón séntese o inmediato Valle del Jerte. Ao norte, todo é cerdeiras e frondosidade.
Camiño de Jairíz de la Vera, non sei o que foi o que me fixo lembrar O Val de Xálima, na Sierra de Gata; quizais a súa proximidade. Recordei a topografía, a vexetación, e as súas vilas; especialmente a etnográfica e fermosísima Sã Martím de Trebelhu, onde a auga de manancial corre e soa rúas abaixo encaixada en canles a ceo aberto. Tamén aos seus habitantes, os manhegus, comunicándose orgullosamente nun galego medieval que denominan Fala.
Ao pasar por Jaraíz asegurámonos do horario do Museo del pimentón, coa intención de visitalo mañá, e, sen demora, continuamos cara a Cuacos de Yuste para facer noite. Unha vez resolto onde durmir, un lugar que resultou algo pretensioso, descendemos a vila na que viviu durante un curto período de tempo Jeromín, o fillo bastardo de Carlos V que pasaría á historia como Juan de Austria, cuxa casa, de dúas plantas, presenta soportal, de igual xeito que outras veciñas, a unha pequena praza na que se sitúan tradicionais secadoiros de pemento. Máis abaixo ábrese sitio entre o apiñado casarío a rectangular e asoportalada Plaza Mayor; a máis grande de toda La Vera. Este tipo de prazas de traza regular, existentes en todo o Estado, e fermosas, toma impulso e gaña protagonismo urbanístico con Felipe II. Foi a raíz do incendio que arrasou Valladolid en mil cincocentos sesenta e un, cando o monarca ordenou reconstruír a praza con traza regular e arquitectura uniforme. A partir do século XVI, seguindo o modelo de Valladolid, serán moitas as poboacións que levanten, extramuros, as novas prazas maiores, pasando a celebrar nelas, ademais do tradicional mercado semanal, todo tipo de espectáculos relixiosos e profanos. Nesta, xeralmente, confluirá a Calle Mayor, moi a miúdo, principal vía da poboación. Este foi o xerme das famosas Ordenanzas de Descubrimiento, Nuevas Poblaciones y Pacificaciones que o mesmo rei, en mil cincocentos setenta e tres, seguramente con intervención de Juan de Herrera na súa redacción, asinou como normas de trazado para todas as cidades de nova fundación e colonización, que tanta repercusión tiveron, en forma de ortogonalidade, e non só, no continente americano. O equivalente luso á Plaza Mayor, no referente a función e simbolismo urbano, é o Rossio, aínda que urbanística e arquitectonicamente, ha de recoñecerse, non está á mesma altura.
Xa percorreramos toda a vila cando decidimos tomar un viño antes de cear; anoitecía. Agora, preto da media noite, para poñer remate ao día, acabamos de acordar repetir o paseo atentos aos débiles e pálidos trazos que, segundo estamos a ver a través dos cristais, debuxa con disimulado esforzo sobre a paisaxe unha ben abastecida lúa.
Son as catro e vinte da madrugada. Hai un anaco que espertei con dor de estómago e empapado en suor; erguinme. María José xace, boca a baixo, destapada sobre a cama. Obsérvoa. A suor fai que lle brillen, levemente, as costas e as nádegas. Respira con algo de dificultade debido á posición adoptada, pero decido non a espertar. Tras secarme cunha toalla, levo un tempo sentado nunha butaca esperando que se normalicen as miñas constantes. Incorporo esta nota.
