Gondomar e a lingua galega

Imprimir

250final-carlos            Desculpe a persoa lectora a posible, e non pretendida, confusión. Non estou a falar do topónimo da vila, nin do concello, senón daquel que o mudou en antropónimo por mor dos historiadores dos séculos XVI e XVII e de xeito especial polos hispanistas británicos encabezados por John H. Elliot que seguen, neste costume, a Lois Tobío. Non sei se este último apañou o xeito de alcumar as persoas da experiencia na emigración, a súa foi tamén de exilio, onde, en moitas ocasións, coñecíanse as persoas polo nome da parroquia ou concello de procedencia; lembro agora o gaiteiro Gondomar que anima as reunións amorriñadas que nos relata Miguel Barnet en Gallego (1983), e Manuel Antonio Gómez trasladou ao cine con Sancho Gracia como protagonista que non me acordo moi ben de que relación tiña con Mondariz, o das augas. O caso é que Tobío refírese a don Diego, case sempre, como Gondomar e seguro que non lle parecería nada mal a quen tomou o nome da súa patria infantil para denominar o seu título nobiliario.

            Como é coñecido, unha das grandes afeccións de don Diego era a bibliofilia, estudada por Carmen Manso1. A súa biblioteca, herdada nunha cativa parte, constaba de máis de 8.000 volumes que ocupaban catro salas da súa casa de Valladolid. Un descendente de don Diego vendeulle, en 1806, a biblioteca ao rei Carlos IV para incorporala á Real Biblioteca e cos volumes foi a importantísima colección de cartas, máis de 30.000, que don Diego reunira con paciencia, interese e conciencia do que estaba a facer xa que non só gardaba as misivas que recibía senón tamén copia ou, cando menos, recensión das que enviaba. Como é lóxico tanto os volumes da biblioteca como os milleiros de cartas son hoxe unha das fontes fundamentais para o coñecemento da época. Sen dúbida o estudo en detalle desta documentación deitará abundantes datos tanto sobre os anos de transición do XVI ao XVII como do sobranceiro papel de don Diego na política do momento ou  do seu labor, máis coñecido, como embaixador en Londres, pero tamén, e isto é o máis relevante para nós, sobre o xeito de inserción do Reino de Galicia na Monarquía Católica de Filipe III,  que abranguía toda a Península Ibérica, importantes posesións continentais, ademais dos territorios americanos.

            A  preocupación de don Diego pola consideración do Reino de Galicia, o papel da nobreza cortesá de orixe galega  así como o seu interese pola lingua galega son xa coñecidos, sendo de xustiza recoñecer o labor que neste aspecto realizou, en silencioso esforzo persoal, Lois Tobío e que viron a luz en diversos artigos publicados na revista Grial e en varios libros entre os que cómpre salientar Gondomar y los católicos ingleses (1987) e Gondomar y su triunfo sobre Raleigh (1974).

250casa do sol            Os estudosos da lingua e literatura galega teñen denominado aos séculos XVI e XVII  como “os séculos escuros”, e mesmo esta denominación podería estenderse ao século das luces, aínda que neste se observen certas mudanzas na mentalidade dalgúns sectores influídos polas ideas ilustradas.Nestas centurias, a lingua galega escrita practicamente desapareceu. O galego quedou reducido a unha lingua familiar e coloquial, xusto no momento en que outras linguas romances comezan a substituír o latín na vida política e administrativa. O proceso de penetración do castelán foi selectivo e horizontal, isto é asentouse entre os sectores dirixentes e socialmente mellor situados, mentres que a inmensa maioría da poboación, tanto rural como urbana, practicamente ágrafa, continuou instalada exclusivamente no galego.A castelanización das clases dirixentes viña de lonxe e viuse agravada pola vagarosa substitución da nobreza galega por outra foránea e, sobre todo, polo mesmo proceso na xerarquía eclesiástica e militar.

            Nos séculos XVI e XVII o poder en Galicia era exercido case en exclusiva por esta aristocracia foránea e a nobreza e baixa nobreza, moita dela emparentada con xente de fóra, que permanece no país foise desgaleguizando con maior ou menor rapidez, pois o castelán comezaba a ser o paradigma do cortesán e elegante.Ao anterior cómpre engadir que o aparello eclesiástico foi clave neste sometemento político, cultural e lingüístico. Os mosteiros pasaron a depender de centros casteláns e a Igrexa, que tiña encomendada a función educativa, realizaba esta en castelán ou latín. O mesmo pasaba na Universidade de Santiago2.

            De a cabalo entre os dous séculos máis tristes do noso idioma viviu o Conde de Gondomar.  A afección, xa comentada, de don Diego á bibliofilia e a conservar as epístolas, permítenos ter hoxe unha fonte única para desvelar o estado da nosa lingua. Entre esas cartas atópanse algúns dos escasos textos, que se conservan deste período, escritos na nosa lingua.

            En 1604 don Diego atópase no Val Miñor comisionado para coidar e distribuír entre os consignatarios o valioso cargamento que dúas naves traían das Indias Orientais. Desviáranse por mor dun temporal e refuxiáronse na ría de Baiona; o seu mal estado e a ameaza das flotas holandesa e inglesa non facían recomendable intentar chegar ata Lisboa.

            Nunha misiva sen data, dada a coñecer por Tobío3,   enviada dende Baiona e dirixida á corte de Valladolid don Diego afirma, con ironía, que o fixesen regresar pronto porque estaba esquecendo o castelán pois non tiña con quen  falalo. A breve referencia reflicte a realidade sinalada con anterioridade, o galego era a lingua empregada maioritariamente pola poboación, non só polos campesiños que traballaban os seus eidos de Gondomar senón tamén polos habitantes dunha vila tan cosmopolita como a Baiona do momento na que, como sinala Tobío, posiblemente se falase máis francés que castelán dados os numerosos mercadores de Francia e Flandres nela asentados. Mesmo os mais achegados a don Diego, diverso tipo de administradores, falarían un castelán inzado de galeguismos, seguramente moito máis dos que empregarían na escrita e que Tobío denomina proto-castrapo.

            Nas cartas recibidas por don Diego observamos catro actitudes ante o galego por parte dos remitentes:



[i]           MANSO  PORTO C.: Don Diego Sarmiento de Acuña, conde de Gondomar (1567-1626). Erudito, mecenas y bibliófilo. Xunta de Galicia,1996.

[i]           Ver MONTEAGUDO, H.: Historia social da lingua galega, Galaxia, Vigo, 1999

[i]           TOBÍO, L. : Gondomar e o galego. Grial, tomo 11, nº 40, 1973, páx. 133-144. Galaxia, Vigo.

[i]           TOBÍO, L. : Galego familiar escrito a comenzos do século XVII. Grial, tomo 18,nº 69, 1980, páx. 357-358. Galaxia. Vigo.

[i]           TOBÍO, L. : Outras dúas cartas en galego a Gondomar.  Grial, tomo 15, nº 57, 1977, páx. 366-367. Galaxia. Vigo.

[i]            MANSO  PORTO C.: op citada.